Ere wie ere toekomt

Vijf eeuwen lang is het retabel ‘De Aanbidding der Koningen’ in de San Nazaro Maggiore Basiliek in Milaan toegeschreven aan een Duitse ambachtsman. Een restauratie, met de steun van het Fonds Comhaire en het Fonds Jonckheere, bracht de echte makers aan het licht: een befaamde Brusselse beeldhouwersdynastie.

Het is dankzij de generositeit van Jean-Jacques Comhaire en René en Karin Jonckheere dat de 'Aanbidding der Koningen’ – een altaarstuk uit de vroege zestiende eeuw in de San Nazaro Maggiore Basiliek in Milaan – in zijn oude glorie hersteld wordt. De voorstudie, gefinancieerd door de Stichting Périer-d’Ieteren, werd uitgevoerd door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. Groot was hun verbazing toen ze onder de vele lagen bruin vernis de oorspronkelijke polychromie ontdekten.

Dit is erg uitzonderlijk. De picturale laag werd door de eeuwen heen meestal verwijderd om het kunstwerk aan de trends en de smaken van het moment aan te passen. Met elke vernislaag die werd weggehaald, kwamen adembenemende details als bloedvaten, snorharen en parels aan het licht.

De grootste verrassing moest echter nog komen: de ontdekking op de kast van het retabel van het teken van de Brusselse gilde van beeldhouwers en houtbewerkers. Het retabel werd eeuwenlang toegeschreven aan de Duitse ambachtsman Adam Kraff. De vondst van het teken maakte duidelijk dat alle lof gaat naar de Borman-dynastie in Brussel.

Het atelier van de Borman-dynastie, een familiebedrijf van houtkunstbewerkers dat vier generaties van vader op zoon werd doorgegeven, leverde zowel religieuze als profane werken. Stukken uit dit atelier zijn te vinden in de collecties van de grootste musea ter wereld, zoals het Louvre in Parijs of het Metropolitan Museum in New York.

De kwaliteit van het werk en enkele technische details wijzen er zelfs op dat het retabel mogelijk van de hand van Jan II Borman zelf is. Zeker omdat het doet denken aan een ander retabel dat gerestaureerd werd met de steun van het Fonds René en Karin Jonckheere en dat nu te zien is in het Museum Kunst & Geschiedenis. Jan Borman was voor de Brabantse beeldhouwkunst wat Rogier van der Weyden was voor de schilderkunst, een virtuoos meester en een vernieuwer.

Het onderzoek en de restauratie van de ‘Aanbidding der Koningen’ werden mogelijk gemaakt door het Fonds Professor Jean-Jacques Comhaire, dat het onderzoek van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium financierde, en het Fonds René en Karin Jonckheere, dat de conservatie mogelijk maakte. Beide Fondsen worden beheerd door de KBS. Ze bundelden de krachten met met de Stichting Périer-d’Ieteren.

In de 15de en 16de eeuw produceerde Brussel veel van deze zogeheten Brabantse retabels die toen in heel Europa populair waren. Ze werden geroemd om hun artistieke verfijning en ambachtelijke degelijkheid. “We schatten dat 75% van de productie voor de export bedoeld was”, zegt Emmanuelle Mercier, verantwoordelijke van de afdeling voor onderzoek en conservatie/restauratie van beeldhouwwerken van het KIK. In de kathedraal van Antwerpen stonden er naar schatting 49 en zelfs in kleine dorpen waren er tien, soms twintig. “Nochtans waren ze erg duur.”

Het retabel in de San Nazaro Maggiore Basiliek stond achter het altaar. Het werd geopend en gesloten naargelang de religieuze kalender. Het altaarstuk had waarschijnlijk beschilderde luiken, maar die zijn verloren gegaan; alleen de scharnieren zijn bewaard gebleven. Wat wel rest is de kast met gebeeldhouwd reliëf. Zowel het onderwerp als de grootte zijn opmerkelijk. Voor deze retabels werd meestal teruggegrepen naar levensverhalen zoals het leven van de Maagd Maria of het leven van een heilige. Hier gaat het om één moment, de Aanbidding der Koningen. Met hun 75 centimeter zijn de figuren bovendien dubbel zo groot dan gebruikelijk.

Het retabel, dat ingemuurd zat, was op zich in goede staat. De originele polychromie echter was door een ingreep van – vermoedelijk 19de-eeuwse - restaurateurs niet meer zichtbaar. “Het retabel was oorspronkelijk erg kleurrijk, met veel vergulde oppervlakten, veel rood, blauw en groen, en een wirwar van straffe decoratieve technieken en motieven. Op een bepaald moment zijn dergelijke ‘schreeuwerige’ kleuren uit de mode gegaan. Het is overschilderd met een glanzend bruine vernis en werd opnieuw verguld wat het werk erg veranderd heeft.”

De restauratie, en dan vooral het blootleggen van de originele polychromie, begon in april 2022. Het vraagt veel geduld. “In België was het de gewoonte om werken in ronde-bosse vaak te overschilderen, tot een of twee keer per eeuw. Sommige beelden zijn volledig aangekoekt.” Voor het retabel terugkeert naar Milaan, hopen de partners om het publiek hier in België de kans te geven om het live te bewonderen.