Textielkunst als tastbaar pad naar herinneringen en emoties

Hoe kan kunst het welzijn en de kwaliteit van leven verbeteren voor oudere mensen met een zorgnood? Het Fonds Houillogne-Hanne riep woonzorgcentra en spelers uit het culturele veld op om innovatieve proefprojecten op te zetten. WZC Immaculata uit Edegem, ModeMuseum Antwerpen en Orion bundelen de krachten. Samen met personen met (ver)gevorderde dementie en hun mantelzorgers ontwerpen zij sensorische kledingstukken en een groot voelkunstwerk.

Gerda zit zachtjes te prutsen met veertjes en kijkt af en toe heel alert op. Ze draagt twee losse mouwen, met lovertjes en andere versiersels. Om haar hals ligt een zachte sjaal die ze nog kent van vroeger, waarop nu extra bloemen zijn gemaakt die passen bij haar showmouwen. “Ze deed aan stijldansen, wedstrijden en al”, vertelt Anneleen Hendrickx, “en als ze muziek hoort, danst ze vaak nog met haar armen.”

Hendrickx werkt in het WZC Immaculata in Edegem met een unieke jobtitel: Museum E! medewerker. Onder die noemer organiseert ze activiteiten rond kunst voor de bewoners, van wie acht op de tien dementie hebben in verschillende gradaties. “We trekken bijvoorbeeld naar het MHKA (hedendaagse kunst), soms komt het museum met een werk naar hier of worden kunstenaars uitgenodigd voor een residentie in het wzc. We zochten echter een manier om ook de bewoners met vergevorderde dementie te betrekken. De tastzin is een van de zintuigen die het langst herinneringen kan oproepen bij hen. Daarom spraken we MoMu (ModeMuseum Antwerpen) aan, om iets met stoffen te doen dat hen via dat tactiele kan prikkelen.”

Intussen zijn Lisette en haar dochter Sylvia binnengekomen. Sylvia zet zich aan het naaien, Lisette volgt wat ze doet: er is een mooie sjaal voor haar in de maak, bijna af, helderblauw -  haar lievelingskleur. Er zitten broches en een glinsterende ketting op, schelpen ook, en andere memento’s. “Mama is altijd dol geweest op juwelen. Nooit zonder ketting en oorbellen de deur uit, hè mama?”, zegt Sylvia. “Wij, als dochters, kregen ook bijna elke week nieuwe fantasie-oorbelletjes. Als je naar de markt ging?” Lisette knikt met een grote glimlach. Begrijpt ze het nog? Wellicht niet, maar ze geniet van het moment met haar dochter.

Gedurende vier workshops begeleiden Elisabeth Claes en Harald Ligtvoet, modeontwerpers van het gidsenteam van het MoMu, een groepje bewoners met (ver)gevorderde dementie en mantelzorgers om sensorische kledingstukken te maken. “Tijdens de eerste bijeenkomst hebben we vooral de levensverhalen ontdekt van de bewoners. Vandaaruit bedachten we samen hoe een kledingstuk voor hen herinneringen of emoties kan losmaken. Er bestaan al voelschorten voor mensen met dementie, maar dat zijn standaardproducten. Wij maakten samen heel persoonlijke stuks, dat geeft nog meer diepgang. We hebben allebei een achtergrond als ontwerper, dus we vertalen de ideeën naar het textiel. Maar de mantelzorgers voeren ze mee uit.”

Magda was heel creatief met taal. Haar dochter laat agendaatjes met teksten zien, raak verwoorde observaties in een helder handschrift. “Honderden van die boekjes zijn er. Ze heeft heel veel poëzie geschreven. Maar haar taal was een van de eerste dingen die ze verloor”, vertelt haar dochter. “Kijk, op het laatst waren het vooral nog streepjes…” De taal is haar ontvallen, maar schilderen lukt nog – vaak opnieuw streepjes. Elisabeth en Harald brachten haar schilderij over op stof en voegden reliëf toe.

“We geloven hard in een aanpak die draait om de kwaliteit van leven, en dat doen we onder meer via kunst. Kunst daagt uit, kunst gaat over zingeving en verbinding”, legt Anneleen Hendrickx uit. “Zo kijken we naar die hedendaagse kunst met een bijzondere methodiek om het gesprek op gang te brengen met mensen met dementie. Mijn collega’s die de bewoners dagelijks verzorgen, zijn vaak verbaasd over de kwaliteit van de gesprekken die op zulke momenten ontstaan. De hersenen worden uitgedaagd, mensen voelen zich zinvol aangesproken.”

“Ik geloof heel sterk in de helende kracht van kunst”, zegt Annick Schramme hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen en academisch verantwoordelijke van de masteropleiding Cultuurmanagement, die de impact van de projecten wetenschappelijk gaat opvolgen. “Zeker in situaties waarin het lichaam niet (meer) mee wil, kan het op verschillende manieren bijdragen tot meer welzijn. Het kan zalvend of troostend zijn, of juist een boost zijn voor de geest, en verbinding brengen met anderen. Het laat ons toe de dagelijkse zorgen te overstijgen of zelfs betekenis te geven aan de situatie waarin we ons bevinden.”

De kern bij Immaculata is mensen te zien als persoon, elk met zijn eigenheid en verhaal. Elke bewoner heeft in dit wzc een vitrinekastje, dat via objecten meer vertelt over wie achter de kamerdeur woont. “Dat leidt tot herkenning – “Oh, die speelde ook viool” – en biedt gespreksstof – “Ik zie dat jij rozen kweekte?” Als iemand bij ons komt wonen, hebben we een gesprek met de familie: wie was onze bewoner, wat moet zeker in het vitrinekastje? Dat proces om de kastjes mooi op te bouwen, is zeker zo belangrijk.”

Harald en Elisabeth van MoMu kiezen een zin uit Magda’s boekjes en brainstormen hoe ze die op de stof kunnen overbrengen op een (be)tastbare manier. “Geen van beiden hadden we ooit al gewerkt met mensen met dementie, al zijn we wel getraind in het omgaan met allerlei groepen, in het ons inleven en vertalen van ideeën. Deze ervaring is een echte verrijking. We mogen mee in die levens ‘duiken’. Al doende komt er veel los bij zowel de bewoners als de mantelzorgers, het is heel puur en soms emotioneel.”

“Het is zo fijn dat dit samen met ons als familieleden wordt gedaan”, vindt Sylvia, “er komen zoveel herinneringen terug.”

Voelkunstwerk

Het project omvat nog meer: in een volgende fase gaan de MoMu-ontwerpers verhalen en materialen verzamelen in heel het woonzorgcentrum en een voelkunstwerk maken voor alle bewoners. “We hebben al kunst in huis, tijdelijk of permanent, maar tot nu toe mag je niks aanraken”, zegt Anneleen Hendrickx. “Met dat voelkunstwerk zullen ook mensen met vergevorderde dementie kunst kunnen ervaren.”

De aanpak en bevindingen worden tot slot ook in een draaiboek gegoten voor andere culturele en zorginstellingen, die worden uitgenodigd voor een studiedag, om hen te inspireren tot meer initiatieven voor deze bijzondere doelgroep die niet vergeten mag worden.